Tác phẩm “Tôi là một con lừa” gồm 15 chương nhỏ nằm trong 4 phần lớn: Tự Bạch, Phiêu Lưu, Suy Ngẫm, Sẻ Chia. Nhỏ nhắn và khá nhẹ, dường như hơi mỏng so với lượng kiến thức và vốn sống mà nó truyền tải, về một chuyến du lịch bụi vòng quanh thế giới của một con lừa vừa ẩm sọ, vừa cá tính, lại còn có tư chất nữa.
Không đơn thuần là một cuốn du kí – nghĩa là đi và viết.
Dĩ nhiên là Phương Mai cũng đi và cũng viết. Đi qua gần 80 quốc gia. Nhưng không chỉ là viết những gì chắt lọc được sau chuyến đi, về những gì được trải nghiệm, mục kích, rồi suy ngẫm… như du kí.
“Tôi là một con lừa” cần được nhìn đúng sáng với nghĩa rộng hơn, đó là một quyển tự truyện – bút kí.
Tự truyện bởi đậm tính cá nhân. Ngay từ cái tên “Tôi là một con lừa” đã thể hiện một cái tôi đậm nét rồi. Phương Mai chia sẻ nhiều, chị viết cả về mẹ, bạn bè và công việc; quan niệm cá nhân về hôn nhân – bình đẳng giới – tôn giáo; về kỷ niệm tuổi thơ, và thậm chí chia sẻ về cái sự rớt-đại-học của mình cùng lời nhắn nhủ đến những người bạn trẻ.
Bút kí bởi cuốn sách không những ghi lại sau quá trình quan sát, khám phá, thu nạp, minh chứng, suy tưởng… mà còn thể hiện được giá trị nhận thức của tác giả, hàm chứa ánh sáng của nghiên cứu học thuật.
Là tiến sĩ ngành Giao tiếp đa văn hóa, với tư duy tổng hợp, Phương Mai mang đến bạn đọc những hành trình theo một vệt lịch sử nhất định. Chuyến đi mùa hè lần theo những cuộc lang thang của dân digan hồi thế kỷ thứ IX, từ vùng tây bắc Ấn Độ nhích dần qua châu Âu. Chuyến đi gần một năm theo vết di cư của loài người hơn hai trăm ngàn năm trước, từ châu Phi tràn qua châu Á tới châu Úc, châu Âu rồi vượt biển đến châu Mỹ – những trang viết sống động vừa hùng vĩ trước thiên nhiên, vừa sắc sảo trong những nhận định, khắc khoải trong những suy tư của cả một cộng đồng người dưới một thời đại cụ thể nào đó mà nhân loại đã trải qua.
Don’t judge a book by its cover!
Đừng trông mặt mà bắt hình dong!
Nhìn lướt qua bìa sách chỉ thấy một phần núi đá khá to trên nền xanh đen và tựa sách, còn “con lừa” Phương Mai thì bé tí xiu với cái dáng nhảy cao ngồ ngộ như… con ếch. Phải chăng bìa sách muốn truyền tải thông điệp con người lọt thỏm giữa thiên nhiên hùng vĩ?
Không bắt mắt – đó là đánh giá khách quan, sơ lược khi chưa tìm hiểu.
Thế nhưng, thông qua thử thách #ChallengeOnNaturePhotography trên mạng xã hội Facebook, tác giả đã đăng ảnh gốc bìa sách “Tôi là một con lừa” với chú thích đây là Grand Canyon huyền thoại của Mỹ với độ sâu 1800m. Bức ảnh này được chụp bởi Arnaud – một anh bạn người Pháp đã cho Phương Mai ăn, ngủ, nghỉ suốt mấy ngày đường dài trên xe hơi để tiết kiệm tiền khách sạn.
Quả thực, nghèo kiến thức khiến hạn chế tầm nhìn rồi dễ dàng bỏ lỡ một cuốn sách hay.
Có di chuyển mới biết bản thân bị bó buộc hay tự bó buộc.
“Tự do là di chuyển.”
Đây vốn là lời của một nhà văn khi vừa mới ra tù, khi vừa thoát ra cổng sắt, mà đạo diễn Lê Hoàng đã nhắc lại và cảm thán: “Hay thiệt. Không di chuyển thì tự do để làm gì?”
Phương Mai là một con người khát khao tự do nên chị sống theo chủ nghĩa xê dịch. Đột ngột bỏ sư phạm để làm báo, trở thành chủ bút trẻ nhất Việt Nam vào tuổi 24, rồi đột ngột bỏ báo để du học, bây giờ đã là giảng viên Đại học nhưng lại bỏ việc khá thường xuyên, để-đi-bụi.
Chọn một cuộc sống “lăn lông lốc khắp nơi” cốt để không bị bám rêu, hòn đá lăn Phương Mai đi theo triết lý “Chân không đi làm sao biết bị xích xiềng” (Legs that move feel the chains). Triết lý này xuất phát từ việc người ta thuần hóa voi: ban đầu, những chú voi hoang dã bị xích vào cột bằng sợi dây tầm 30m, chúng sẽ chỉ di chuyển được trong bán kính 30m ấy. Cho đến khi người ta bỏ sợi xích ra thì con voi đã quá quen với vòng tròn đó rồi, sẽ không đi đâu nữa, thế là từ voi rừng trở thành voi nhà.
Thực tế thì bất cứ ai cũng chịu sự bó buộc nào đó, chỉ có điều người nào ý thức được sẽ cố gắng làm cho “sợi xích” của mình dài ra hết mức có thể, rồi đến một lúc nào đó bất chợt nhận thấy rằng, hóa ra “sợi xích” không bền chắc như ta vốn nghĩ. Ta tự do.
Có di chuyển nhiều mới biết đâu là ranh giới của mông muội và văn minh.
Tác giả đi nhiều, thấy nhiều, biết nhiều, nghĩ nhiều nên chị nhìn đời bằng đôi mắt chắt lọc và tinh gạn, đôi khi là soi mói và khó tính, nhưng tựu chung là công bằng và không vấp phải việc vơ đũa cả nắm.
Phương Mai đi chu du thế giới; giảng dạy về “giao tiếp đa văn hóa” nhân loại; lý giải tường tận về đói nghèo, dân chủ, bình đẳng ở tầm vĩ mô… Nhưng chị lại có ý kiến khá đặc biệt khi nói về Việt Nam:
“Càng đi càng ít dám chê nước mình!” – Nguyễn Phương Mai.
Vì sao gọi là đặc biệt? Vì lạ lùng thay, người Việt Nam hay chê Việt Nam lắm!
Nhân tiện nhắc đến một trường hợp: năm 2014, trên mạng xã hội xuất hiện một bức tâm thư được cho là của một du học sinh Nhật gửi người Việt Nam, đại khái so sánh hai nước Việt – Nhật rồi gọi Việt Nam là “nhà giàu và những đứa con chưa ngoan”. Dạo gần đây (năm 2019), bức thư ấy được “đào mộ” và tái xuất giang hồ, lại một đợt dậy sóng với những ý kiến trái chiều, mà kỳ lạ thay những bình luận được nhiều lượt “thích” là ý kiến tán thành bức tâm thư rồi chê người Việt Nam sân si, ảo tưởng và tránh né sự thật…
Người Việt Nam có văn hóa phê bình và tự phê bình. Có thật lòng xuất phát từ tâm cầu thị để hiểu người hiểu ta, để phát huy cái ưu và khắc phục cái khuyết của mình. Cũng có xuất phát từ tự ti dân tộc, rằng “Việt Nam làm cái gì cũng kém!”, rồi lúc nào cũng tôn thờ Nhật Bản và các nước trời Tây, dẫu chưa một lần đặt chân đến. Hay thừa sự thiển cận và thiếu cái nhìn toàn cảnh, rằng “Chỉ có ở Việt Nam mới thế!”, cuối cùng, lại toàn đổ lỗi cho nhà nước.
Thực ra, đa số những vấn đề cần chê bai của Việt Nam thì ở nước nào cũng có, khác nhau là nhiều hay ít, là dễ thấy hay khó thấy, là mãn tính hay cấp tính…
“Văn minh không phải là một thứ hàng chợ. Nó không được mua cả lô bán cả đống và rải đều cho những xứ sở được mặc định là văn minh. Bao nhiêu năm lăn lê trên đường, tôi học được rằng văn minh và mông muội luôn tồn tại ngay sát sạt bên nhau, trong bất kể xã hội nào, bất kỳ nước nào.” – Nguyễn Phương Mai.
