Nhưng bên cạnh Sông Đông êm đềm, nước Nga cách mạng, nước Nga của riêng Sô-lô-khốp còn được tái hiện xuyên suốt văn nghiệp của ông, từ những tiểu thuyết Đất vỡ hoang, Họ chiến đấu vì Tổ quốc tới những truyện ngắn như Truyện sông Đông, Thảo nguyên xanh, Số phận con người… Có thể nói, văn chương Sô-lô-khốp đã tiếp tục kế thừa đồng thời khơi mở mạch nguồn văn học Nga không chỉ trong quá khứ mà còn tới hiện tại và mãi tương lai.
Mi-kha-in Sô-lô-khốp, cuộc đời và tiểu sử
Sô-lô-khốp là đại văn hào vĩ đại của nước Nga Xô viết. Nhưng trước khi trở thành một nhà văn, Sô-lô-khốp là một chiến sĩ Hồng quân, một người chí sĩ cách mạng hoạt động sôi nổi. Với ông, trọn vẹn trong trái tim luôn là nước Nga cách mạng và con người Nga kiên cường cả trong chiến tranh, trong quá trình xây dựng đất nước hay trong thời bình phải đối mặt với những vết thương chưa lành.
Sô-lô-khốp sinh năm 1905 tại làng Kru-gi-lin, thị trấn Vi-ô-xen-xkai-a thuộc tỉnh Rô-xtốp trên vùng thảo nguyên sông Đông. Bố ông là một nông dân người Cozack còn mẹ ông xuất thân từ gia đình một nông dân người Ukraina. Có thể nói, chính chất nhiệt thành, dữ dội của dân Cozak quyện hòa cùng chất ngọt ngào, nồng ấm của con người Ukraina bên vùng thảo nguyên xanh mát đôi bờ sông Đông hiền hòa đã làm nên con người Sô-lô-khốp vừa sục sôi, nhiệt tình, vừa ấm áp, nồng hậu trong sâu thẳm tâm hồn nhạy cảm được nuôi dưỡng từ hương thơm cỏ mật cao nguyên và nước ngọt sông Đông.
Bước vào tuổi 13, Sô-lô-khốp đã tình nguyện thôi học, gia nhập Hồng quân khi Nội chiến Nga bùng nổ. Tới năm 17 tuổi, ông bắt đầu cho ra đời những tác phẩm đầu tay – các vở kịch tuyên truyền cách mạng và truyện ngắn đầu tiên – Cái bớt được ông hoàn thiện và cho ra đời khi ông 19 tuổi.
Nội chiến kết thúc, năm 1922, Sô-lô-khốp chuyển tới thủ đô Mát-xcơ-va, xin được chân kế toán cho một văn phòng nhà đất vào năm 1923. Với khát vọng theo đuổi nghiệp văn chương, chàng trai trẻ mười tám đôi mươi ấy đã hăng hái hòa mình vào bầu không khí nghệ thuật sôi động, sự hối hả trong công cuộc xây dựng, tái thiết nước Nga Xô viết ở thủ đô. Đây cũng là quãng thời gian Sô-lô-khốp cho in hai tập truyện ngắn Truyện sông Đông và Thảo nguyên xanh (1926); đặc biệt là bộ tiểu thuyết sử thi đồ sộ Sông Đông êm đềm (1927-1940) tái hiện lại cả biên sử nước Nga trong 10 năm từ 1912 tới 1922.
Chiến tranh vệ quốc vĩ đại chống Phát xít Đức nổ ra vào năm 1941, như nhiều nhà văn khác, Sô-lô-khốp tạm gác việc sáng tác những tác phẩm thời bình để chuyển ngòi bút viết lên những tác phẩm đậm tính thời sự như tập truyện ngắn Khoa học căm thù hay tiểu thuyết Họ đã chiến đấu vì tổ quốc.
Hòa bình lập lại song Sô-lô-khốp vẫn tiếp tục viết lên những tác phẩm có đề tài chiến tranh. Nhưng chiến tranh khi này được nhìn dưới con mắt của con người kinh qua cuộc chiến, sống trong thời bình nhìn lại quá khứ đau thương mà tác phẩm Số phận con người chính là kết tinh chủ nghĩa nhân văn, chiêm nghiệm của Sô-lô-khốp qua tháng năm binh đao khói lửa đó. Những câu hỏi lớn ông đặt ra trong tác phẩm: “Liệu con người có thể vượt qua vết thương chiến tranh để xây dựng cuộc sống yên bình hay không” vẫn mãi là câu hỏi nhức nhối cả nhân loại trong hôm nay, mãi về sau.
Với những đóng góp to lớn về trong lĩnh vực văn học nghệ thuật, đặc biệt ở sự phát triển của thể tự sự, qua các tác phẩm đồ sộ mang đậm dấu ấn dân tộc cũng như thời đại, Sô-lô-khốp là một trong số ít nhà văn Xô viết được trao tặng Giải thưởng Nobel Văn học vào năm 1965.
Sông Đông êm đềm – biên sử nước Nga thời nội chiến
Nhà văn cách mạng nổi tiếng người Brazil, Jorge Amano đã đánh giá Sông Đông êm đềm: “có thể sánh ngang với Chiến tranh và hòa bình của Lev Tolstoy”. Thực vậy, bộ tiểu thuyết sử thi đồ sộ này của Mi-kha-in Sô-lô-khốp đã khắc họa lên 10 năm biên sử nước Nga đầy biến động. 10 năm đó trải dài từ trước Chiến tranh thế giới thứ Nhất, tới những năm Thế chiến nổ ra cuốn con người vào vòng binh đao khói lửa, đến giai đoạn nước Nga chìm trong nội chiến, và cuối cùng, con người qua bão táp lịch sử vẫn kiếm tìm “một cuộc sống đỡ nhọc nhằn”.
Trọn vẹn bao biến động ấy như được cô đọng trong các câu chuyện xảy ra ở hai bờ Sông Đồng, qua ánh mắt, trải nghiệm cuộc đời của chàng trai người Cozak có tên Grigori Melekov. Grigori đem lòng yêu mến Acxinhia, vợ người hàng xóm. Để ngăn cản mối tình sai trái này, gia đình ép buộc Grigori cưới Natalia. Nhưng rồi Grigori đã cùng Acxinhia bỏ trốn để Natalia ở lại với sự ê chề, tủi hổ vì bị người chồng mới cưới bỏ rơi.
Nhưng Sông Đông êm đềm không phải là bộ tiểu thuyết diễm tình về những cuộc tình ngang trái. Mà tác phẩm ấy như kết tinh cả cuộc đời một con người, cũng là hành trình một dân tộc. Grigori sinh ra, lớn lên trong thời đại Sa hoàng, dưới thời phong kiến gia trưởng hà khắc với những mâu thuẫn gia đình gay gắt. Anh bị bắt đi lính, tham gia vào Thế chiến thứ Nhất, phải nếm đủ khắc nghiệt, đau thương chiến tranh, sự dối trá, lừa lọc cuộc đời. Bước ra chiến trận chưa bao lâu, bản thân Grigori lại bị cuốn vào vòng xoáy của những tranh chấp trong nội tại nước Nga. Cuộc đời anh gắn với hai người phụ nữ nhưng tới cuối cùng bản thân Grigori vẫn vò võ trong nỗi cô đơn vô tận của một tâm hồn chứa đựng đau thương, vỡ vụn binh đao khói lửa gây ra. Lần lượt chứng kiến từng người anh yêu thương ra đi, bước sang sườn dốc bên kia cuộc đời, tài sản Grigori còn lại chỉ là đứa con trai độc nhất cùng vết thương chiến trận hằn sâu nơi tiềm thức.
Sông Đông hiền hòa, nuôi dưỡng lòng nhiệt thành tới cuồng si của dòng máu con người Cozak. Đôi bờ sông Đông êm đềm lặng lẽ chứng kiến từng biến động lịch sử. Nhưng ẩn sâu trong sự êm đềm đó luôn là những đợt sóng ngầm cuộn trào sẵn sàng cuốn người ta chìm sâu vào xoáy nước nghiệt ngã. Song tới cuối cùng, đôi bờ sông Đông vẫn là biểu tượng cho quê hương, cho hai tiếng bình yên để một cõi lòng gánh nhiều thương tổn như như Grigori bồi hồi nhớ lại, lặng lẽ tìm về.
Với dung lượng đồ sộ cả về mặt dung lượng, thời gian trải dài, bối cảnh rộng lớn, hệ thống nhân vật mở rộng phức tạp… có thể nói, Sông Đông êm đềm là bộ sử thi tiểu thuyết không chỉ thể hiện rõ nhất cho chủ nghĩa hiện thực nhân đạo của Sô-lô-khốp mà còn mang những đặc trưng tiêu biểu của chủ nghĩa hiện thực Xã hội Chủ nghĩa. Ở đó, tác giả vừa tái hiện lên những sự thật, dẫu là tàn nhẫn nhất của lịch sử, vừa lên tiếng phê phán, tố cáo chiến tranh phi nghĩa, vừa tạo dựng được các cá nhân hết sức tiêu biểu, điển hình cho đa dạng lớp người, con người Nga trước và sau Cách mạng tháng Mười. Đồng thời, ẩn dưới con chữ của Sông Đông êm đềm vẫn luôn là trái tim khắc khoải của Sô-lô-khốp về hai tiếng con người, về một tinh thần Nga bất diệt dẫu chịu đắng cay, vùi dập vẫn kiên cường đứng vững, tiến bước về tương lai. Như Grigori – người của thế hệ trước bồng trên tay đứa con – tượng trưng cho thế sau trở về nhà, mở ra “toàn bộ cái thế giới bao la đang hiện lên rạng rỡ dưới vừng mặt trời lạnh lẽo.”
Nguyen Duc Nghia – TCS
