Cách mạng Tháng Tám là sự kiện lịch sử vĩ đại của nhân dân Việt Nam, phong trào Việt Minh tiến hành khởi nghĩa chống Đế quốc Nhật Bản, buộc Đế quốc Việt Nam bàn giao chính quyền trung ương và các địa phương, buộc Bảo Đại thoái vị.

Thắng lợi vĩ đại của cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 đã khẳng định quyền thiêng liêng của dân tộc:

“Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thực đã trở thành một nước tự do và độc lập.” – Trích “Tuyên ngôn độc lập” khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đọc trong ngày trời thu lịch sử 02/09/1945.

Cách mạng Tháng Tám đã đến như một phép tái sinh nhiệm màu, chiếu sáng và mở đường, dẫn lối nhiều nhà văn từ những khuynh hướng nghệ thuật khác nhau hội tụ dưới lá cờ đỏ sao vàng, nhiệt thành theo cách mạng kháng chiến.

Nam Cao là một trong số đó. Từ một nhà văn hiện thực phê phán nhìn cuộc sống bằng đôi mắt đầy đớn đau bế tắc, Nam Cao đã thấy được ánh sáng nhờ Cách mạng.

Đôi mắt – Nam Cao

Cái nhìn phiến diện và đa chiều.

Nói khách quan thì những nhận xét của Hoàng về người nông dân không sai nhưng không đủ, bởi vì nó phiến diện. Y chỉ nhìn một phía với đôi mắt thiếu độ lượng và thiếu thiện chí.

“Anh trông thấy anh thanh niên đọc thuộc lòng bài “ba giai đoạn”, nhưng anh không trông thấy bó tre anh thanh niên vui vẻ vác đi để ngăn quân thù. Mà ngay trong cái việc anh thanh niên đọc thuộc lòng bài báo như một con vẹt biết nói kia, anh cũng chỉ nhìn thấy cái ngố bề ngoài của nó, mà không nhìn thấy cái nguyên cớ đẹp đẽ bên trong. Vẫn giữ đôi mắt ấy để nhìn đời thì càng đi nhiều, càng quan sát lắm, người ta chỉ càng thêm chua chát và chán nản.”

Cái nhìn của Hoàng về người nông dân là cái nhìn từ bên ngoài từ thân phận trí thức, thân phận văn nghệ sĩ. Y đứng ngoài xã hội nông thôn, dựa trên những chuẩn mực xa lạ với văn hóa nông thôn để đánh giá xã hội nông thôn. Cũng vậy, y đứng ngoài kháng chiến nên không hiểu kháng chiến.

Trong thời đại mà lịch sử đang chuyển mình với nhiều biến động dữ dội, “Đôi mắt” ra đời không những là một tuyên ngôn về lập trường cách mạng, mà còn vạch ra vấn đề của một bộ phận văn nghệ sĩ chưa có cái nhìn toàn diện, chưa nhận thức đúng đường, chưa đi theo cách mạng.

Bước vào kháng chiến, là một phần của kháng chiến, đứng về phía nhân dân và nhận thức bản thân cũng là một mắc xích trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, thì mới biết yêu thương và thấu hiểu nhân dân, nhìn thấu những phần tốt đẹp phía sau vẻ bề ngoài nhiều khi là tưởng như thô kệch, cục mịch của người nông dân chân lấm tay bùn.

Không phải đến “Đôi mắt”, Nam Cao mới đặt vấn đề cái nhìn và góc nhìn. Ngay từ khi bước vào làng văn, với những lão Hạc, những Chí Phèo… Nam Cao với tấm lòng nhân đạo luôn đặt góc nhìn toàn diện và đa chiều, tìm được sự bao dung và vị tha cho những số phận khốn cùng dưới đáy xã hội.

Điểm khác nhau giữa trước và sau Cách mạng, là nhờ giác ngộ lý tưởng của Đảng, nhờ tham gia cách mạng, sát cánh đồng hành cùng nhân dân trong công cuộc kháng chiến, lòng nhân đạo từ góc nhìn đa chiều của Nam Cao tìm được hướng giải thoát chứ không còn bế tắc, Nam Cao đã có được đôi mắt mới để thấy quần chúng không chỉ là nạn nhân đáng thương của hoàn cảnh mà còn là những con người cải tạo hoàn cảnh.

Cái nhìn phiến diện và đa chiều trong “Đôi mắt” của Nam Cao đặt vấn đề nhận đường một cách tự giác, trực tiếp, kịp thời phục vụ cách mạng, đã giúp không ít văn nghệ sĩ “thức tỉnh”,  nhận ra con đường đúng đắn cho hành trình sáng tác tiếp theo của mình.

Mở rộng khái niệm và góc nhìn, phiến diện và đa chiều là vấn đề không bao giờ cũ mòn, ý nghĩa và giá trị của cách nhìn cuộc sống toàn diện là nhất quán và tồn tại cùng thời gian, là vấn đề tự vấn mà mỗi người luôn suy nghĩ và chiêm nghiệm.

Tưởng nhớ nhà văn liệt sĩ Nam Cao.

Nam Cao tên thật là Trần Hữu Tri, quê tại làng Đại Hoàng, tổng Cao Đà, huyện Nam Sang (nguồn gốc bút danh Nam Cao), phủ Lý Nhân – nay là xã Hòa Hậu, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam.

Là nhà văn tiêu biểu của dòng văn học hiện thực phê phán trước năm 1945, Nam Cao tham gia Hội văn hóa cứu quốc, làm Thư ký tòa soạn tạp chí Tiên phong năm 1945, làm báo Cứu quốc ở Việt Bắc từ năm 1947, hy sinh tại Hoàng Đan (Ninh Bình) năm 1951.

Nhà văn liệt sĩ Nam Cao đã mãi mãi ra đi ở giữa những năm tuổi băm, khi ngòi bút vẫn đang ở đỉnh cao phong độ, Người đem máu xương mình tô thắm cho ngọn cờ Tổ quốc, cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc.

Thời gian đá nát vàng phai, nhưng thời gian lại là thứ chất thử diệu kỳ – sàng lọc, giữ gìn và tôn vinh những giá trị tốt đẹp nhất – tác phẩm, tư tưởng, nhân cách và lối sống của nhà văn, chiến sĩ, liệt sĩ Nam Cao sẽ mãi ở vị trí trang trọng trong lòng hậu thế.

Khôi Nguyên – TECS